تغییرات معماری بومی گیلان در سفرنامه مستشرقین
معماری بومی گیلان تا پیش از صفویه تحت تاثیر اقلیم بود. پس از پیوستن گیلان به دولت مرکزی در زمان صفویه، عناصر معماری تلفیقی از معماری بومی و سبک اصفهانی شد. در اواخر قاجار و اوایل پهلوی شاهد تاثیر معماری نئوکلاسیک روسیه بر معماری گیلان هستیم.
به گزارش چابک آنلاین به نقل از ایسنا، عناصر معماری، در هر محدوده جغرافیایی با عوامل فرهنگی همان منطقه رابطه مستقیم دارد. تا پیش از صفویه، گیلان توسط اُمرای محلی اداره می‌شد و معماری این منطقه، بستگی زیادی به شرایط آب و هوایی داشت. مطالعه سفرنامه مستشرقین به گیلان، تغییرات معماری بومی خانه‌های شهری پس از ضمیمه شدن گیلان به دولت مرکزی را نشان می‌دهد.
«آدام اولئاریوس» آلمانی که در سال ۱۰۴۷ قمری از ایران بازدید کرده، در این باره می‌نویسد: «خانه‌های رشت برخلاف جاهای دیگر زیبا و باشکوه نبود» و «جان بل» که در زمان سلطان حسین صفوی وارد ایران می‌شود، از شهر رشت به عنوان شهری که خانه‌های پراکنده‌اش به این شهر آرایشی روستاوار داده و نیز وجود خانه‌هایی حقیرتر از دیگر نقاط ایران، یاد می‌کند.
« گلمین» در سال ۱۱۸۴ قمری (پس از صفویه) به ایران سفر کرده و از ۲۰۰۰خانه که اکثر آنها آجری است و نیز عمارت زیبای خان با نمای داخلی و خارجی منحصربفرد با ترکیبی از چند کلاه فرنگی که به وسیله راهروهایی به هم مربوط است، یاد می‌کند.
این شواهد نشان می‌دهد با ظهور صفویه، الگوی مسکونی غیر بومی، وارد گیلان می‌شود و پس از آن شاهد تغییر عناصر بومی هستیم.
دکتر مینو خاکپور در این زمینه می‌نویسد: «با آغاز دوره صفویه، معماری سبک اصفهانی -که در دوره حکومت ترکمانان بوجود آمده بود- رونق یافت. این معماری پس از مدتی به گیلان راه یافته و به تدریج جای معماری بومی را اشغال می‌کند.
معماری شیوه اصفهانی، قبل از سلسله صفویه در غرب و شمال غرب ایران و در زمان حکومت‌های منطقه‌ای ترکمانان متولد شده و از آن رو به این نام شهرت یافت که با ظهور صفویه و انتخاب پایتختی اصفهان در این شهر بالید. معماری سبک اصفهانی از زمان ترکمانان آغاز و تا انتهای دوره اول دوره قاجاریه ( از سلطنت آغامحمدخان تا پایان سلطنت محمد شاه) با نگاه حاکم بر معماری نسبتا درونگرا، ادامه یافت. در دوره دوم قاجار ( از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار)، به دلیل سفر پادشاهان آن دوره و نیز اعزام عده‌ای از محصلان ایرانی به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن هیئت حاکمه و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز شد که تلفیقی از معماری بومی و غربی بود.»
عضو هیات علمی دانشگاه، عناصر معماری شیوه اصفهانی را اینگونه توضیح می‌دهد:« پلان‌ها عمدتا ساده، مربع و یا مستطیل‌اند. نماها نیز ساده و یکدست و بدون برجستگی هستند و سراسر با کاشی‌های معرق و هفت رنگ، انواع گچبری‌ها و آرایه‌های آجری تزئین شده‌اند. به علاوه استفاده از گنبدهای دو پوسته و میان تهی و پوشش‌هایی چون طاق و تویزه، کاربندی و یزدی بندی نیز در این دوره رایج بوده است. در نهایت معماری دوره صفویه، از حیث اندازه‌ها، تناسبات، شکل‌ها و تزئینات بسیار قوی‌تر از معماری دوره بعد از خود عمل کرده است.
از ویژگی‌های معماری بومی گیلان تا پیش از صفویه، ملاحظات اقلیمی همچون؛ کرسی چینی، سقف شیبدار و استفاده از کوران طبیعی در محوطه و بنا و نیز وجود ایوان در مناطق پست اشاره کرد.»
اما در اواخر دوره قاجار، سبکی از معماری موسوم به «سنگ عمارت» در رشت آغاز و در دوره پهلوی به اوج خود می‌رسد. سبکی که کاملا وارداتی است و با گنبدهای پیازی شکلش، معماری روسیه تزاری را به تصویر می‌کشد.
یک مهندس معمار و پژوهشگر درباره معماری موسوم به سنگ عمارت می‌گوید: «به ساختمان‌هایی که از معماری نئوکلاسیک روسیه تزاری اقتباس شده بود «سنگ عمارت» می‌گفتند. این بناها، در اواخر سلسله قاجار و در آغاز این قرن در رشت ساخته می‌شد.»
روبرت واهانیان تبریز، به اولین نمونه بنای سنگ عمارت در رشت اشاره و اظهار کرد: «نخستین نمونه ساختمان موسوم به سنگ عمارت توسط تاجری از اهالی رشت به نام« محمد جعفر علی‌یِف» در نزدیکی محله چله خانه و در کنار قرق کارگذاری ساخته شده بود. این ساختمان در ۳مه ۱۹۱۲ طراحی شده بود. این بنا- که سه گنبد پیازی شکل به مانند ساختمان‌های معماری نئوکلاسیک روسیه داشت- با داشتن نقشه‌های از پیش تهیه شده، در نوع خودش بی‌نظیر بود. متاسفانه این بنای ارزشمند در سال ۱۳۴۵ شمسی تخریب و ساختمان دادگستری به جای آن ساخته شد.»
واهانیان، با بیان اینکه شکل‌دهی بافت شهری رشت بر اثر ارتباطات تجاری، نظامی و سیاسی شهروندان روسیه و اروپا با گیلان زمین به وجود آمده، یادآور می‌شود: « بعد از مشروطه و در اثر آشنایی با مراکز اداری و سیاسی جدید، مؤسسات و نهادهای جدید اداری و تجاری-که از فرهنگ های دیگر به گیلان آمده و پیش از این سال‌ها در گیلان وجود نداشت- در گیلان ساخته شدند. چون این مؤسسات واردادتی بودند، معماری این مؤسسات و نهادها هم عینا وارد شد. نظیر آن عمارت بلدیه، مریضخانه بلدیه و ساختمان پست بود. به خصوص ساختمان‌های « زاستاو» (Застав) که اداره‌های راهداری در ورودی‌های شهرهای گیلان بودند. راهداری توسط روس‌ها اداره می‌شد و عوارض و مالیات‌هایی را از مردم در سرحدات شهرها می‌گرفت.»
این پژوهشگر، به دوره‌ی تحول گیلان پس از سرکوب نهضت جنگل اشاره کرده و می‌افزاید:«وقتی رشت به دست سردار سپه افتاد، شاهد حضور حکمران نظامی در گیلان هستیم. نخستین بنای باشکوه به سبک معماری نئوکلاسیک روسیه، عمارت بلدیه رشت است که نماد همکاری کمیسیون بلدیه و شهرداران نظامی با حکمران نظامی وقت گیلان، یعنی«سرتیپ محمد حسین آیرُم» است. وی تحصیل کرده مدرسه نظامی سنت پترزبورگ روسیه بود.
کلنگ احداث ساختمان اداری بلدیه رشت در پاییز سال ۱۳۰۳ خورشیدی مقارن با اواخر سلسله قاجار، به زمین زده شد و چهارم اردیبهشت ۱۳۰۵ به مناسبت روی کار آمدن پهلوی اول افتتاح شد.
طرح این بنا، اقتباسی از معماری‌های سبک نئوکلاسیک روسیه تزاری است و طراح بنا «آرتم سرداراُف» بود. »
روبرت واهانیان، یادآور می‌شود:« در ادامه‌ی این سیر تاریخی، ساختمان‌های دیگری همچون؛ تلگرافخانه، بانک، تجارتخانه و مراکز نظامی و حتی منازل مسکونی با معماری جدید وارد شهر رشت شده و بافت شهر را دچار تحول می‌کند.»
