امکان سنجی توسعه ابزارهای نوین مالی با رویکرد ابزار مشتقه در بازار سرمایه

باید این موضوع را در نظرداشت که با توجه به قدمت چندین دهه ای بازار سرمایه در ایران، رونق درمعاملات بازارسرمایه قدمتی کمتر از یک دهه را به خود اختصاص داده هر چند که ریزش بازارسرمایه درسال1399 سبب از بین رفتن اعتماد سرمایه گذاران و رکود در بازار سرمایه شد.

خبرگان بازارسرمایه یکی ازعلل ریزش شدید شاخص کل در سال 1399را عدم استفاده از ابزارهای نوین مالی توسط نهادهای مالی و سرمایه گذاران اعلام کرده اند.

باتوسعه و تخصصی‌تر شدن بازارهای سرمایه، نیازهای جدیدی درخصوص مبادلات، مدیریت ریسک‌های موجود وتأمین مالی در بستر بازار سرمایه ایجاد می‌شود.

به ‌منظور برطرف کردن  این نیازها، ابزارهای معاملاتی جدیدی طراحی شد و به شکل استاندارد ، در اختیار نهادهای مالی، ناشران و فعالان بازار سرمایه قرارگرفت.

یکی از عمده ترین نیازهای سهامداران عمده، ناشران و نهادهای مالی درایران، طراحی و پیاده سازی ابزارهای نوین مالی در بستر بازار سرمایه برای تأمین نقدینگی و رونق بخشی به ‌منظور انجام طرح‌ها و پروژه‌های مختلف و کنترل ریسک در بازار سرمایه است.

دراین مقاله قصد داریم تا اهمیت ابزارهای نوین مالی و روش های توسعه دربازار سرمایه را مورد بررسی قرارداده و درادامه با توجه به ماهیت و نحوه عملکرد ابزارهای نوین مالی یک یا چند راهکار برای توسعه آنها ارائه دهیم.

مقدمه  

بازارهای مالی به دو دسته بازار پول وسرمایه تقسیم شده و همیشه این دورکن،رقیب و رفیق جدا نشدنی درکنار یکدیگر هستندکه هرکدام مزایا و معایبی را نیز با خود به همراه دارند.

دربازار پول ، هدف تامین نقدینگی کوتاه مدت به صورت پرداخت تسهیلات و یا اوراق بوده  که این موضوع برای تمامی شرکت‌ها در صنایع مختلف مقدور نیست و اغلب ،مجری تامین مالی بنگاه‌های پولی و اقتصادی می تواند از انعطاف بازار پول بکاهد.

از طرفی دیگر ، به علت پرداخت سود بانکی ، سرمایه‌گذار خرد راهی جز سپردن  پول خود در بنگاه‌های بازار پول نخواهد داشت که این  امرمی‌تواند مانعی برای ایجاد گردش نقدینگی باشد.

با توجه به محدودیت‌های متنوع ابزارهای موجود در بازارهای پولی و شرایط اقتصادی  کنونی کشور، این مهم نیز می‌تواند به تورم و رکود اقتصادی دامن بزند.

درمقابل هدف بازار سرمایه سرمایه‌گذاری‌های بلند مدت، مانند معامله سهام و ابزارهای نوین مالی در بین خریداران و فروشندگان بوده که فراهم کردن  بستری برای مشارکت تمام افراد حقیقی و حقوقی برای انجام معاملات است.

سرمایه‌گذاران حقوقی در بازار سرمایه با استفاده از ابزارهای نوین مالی می‌توانند برای تولید، توسعه طرح‌های توسعه‌ای، خرید مواد اولیه و اصلاح ساختار شرکتی تامین مالی کنند.

همچنین تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی می‌توانند در این تامین مالی نیز مشارکت کرده و  خود این موضوع گردش نقدینگی در چرخه اقتصادی را به وجودمی‌آورد.

درواقع می‌توان گفت که به کمک بازار سرمایه تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی می‌توانند برای  گردش نقدینگی  خود در کشور برای جلوگیری از بالارفتن نرخ بهره، جلوگیری از تورم وکمک به چرخه صنعت  کشورکمک کنند.

بازارسرمایه شامل ابزارهای مالی مختلفی بوده که ابزارهای نوین مالی در دل خود، بازارهای بسیار متنوع با کارکردهای مختلف را نیز جای داده اند.

ازمهم‌ترین ویژگی‌های آن‌ها  می ‌توان به بازارهای تامین مالی، کسب سودآوری، مدیریت و قابلیت طراحی و منطبق شدن با خواسته‌های بازار اشاره کرد.

برای مثال با توجه به اینکه معاملات در بازار سرمایه با نوسانات همراه بوده ودردل خود تمامی ریسک‌های سیستماتیک و غیر سیستماتیک رانیز جای داده که به نظر می رسد سرمایه‌گذاری در سهام می‌تواند زیان بسیار زیادی را برای سرمایه‌گذار به همراه داشته باشد.

درنتیجه ، این مورد می‌تواند باعث عدم رونق بازارسرمایه شود.

ابزارهای مالی متفاوت از جمله ابزارهای مشتقه، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و صکوک می‌توانند یکی ازابزارهای مدیریت ریسک بشمار بروند.

همچنین این ابزارها ماهیت درآمدزایی را نیز در دل خود دارند ودرتمامی صنایع در سطح کشور مسئله کسب درآمد و تامین نقدینگی یکی از مسائل بسیار مهم و اصلی است.

زیرا صنایع با تامین مالی می‌توانند ضمن بقا، بالا بردن ظرفیت اسمی و توسعه طرح را برای درآمدهایی کسب و کار خود افزایش دهند.

هنگامی که صحبت از تنوع در بازار سرمایه و ابزارهای مالی می شود، هرچه ابزارهای موجود در بازار سرمایه متنوع و بیشتر باشد می‌توان راه‌های متنوع ‌تری نیز برای تامین مالی استفاده کرد.

امروزه یکی از بحث‌های جذاب دربازارهای مالی، طراحی و توسعه ابزارهای مالی متنوع بوده که  توسعه این ابزارها به اقتصاد داخلی کشور کمک بسزایی می کند.

اما در بازار سرمایه داخلی به علت عدم وجود ابزارهای مالی متنوع، عدم وجود بازار OTC، وجود محدودیت در زیرساخت های فناوری در سامانه‌های معاملات و پس از معاملات،مشکلات دستورالعملی و عدم فرهنگ سازی باعث به وجود آمدن موانعی برای توسعه این ابزارها شده است.

با  تحقیق و بررسی  بازار سرمایه داخلی مشخص می شود که یکی از اصلی‌ترین مشکلات، عدم وجود زیرساختارهای فنی و فقدان دانش و آگاهی بوده که البته این موضوع را نیز باید ذکر نمود که با توجه به قدمت بازار سرمایه داخلی، عمق گرفتن در این بازار قدمت بسیار زیادی را به خود اختصاص نمی‌دهد.

در واقع از سال 1399 به بعد به علت ریزش شدید بازار سرمایه،  بورس‌ها به فکر توسعه ابزارهای نوین مالی افتادند اما همیشه این نکته را باید در نظر گرفت که  تک بعدی بودن در بازار سرمایه،  می‌تواند خود موضوعی برای عدم رونق در بازار ‌باشد.

از بین ابزارهای مالی ذکر شده ، ابزار مشتقه یکی از ابزارهایی  بوده که در چند سال اخیر مورد توجه قرارگرفته ودرحال حاضر نیز اختیار معامله در بازار بورس تهران، فرابورس ایران و بورس کالا وجود دارد.

در عین حال، قرارداد آتی  نیز در بازار بورس تهران و بورس کالا مورد معامله قرار می‌گیرد.

ابزار مشتقه نسبت به ابزارهای دیگر در بازار سرمایه ایران دانشی جدید تر بوده و در عین حال به توسعه این ابزار در بازار سرمایه کمتر توجه شده است.

ابزار مشتقه  نسبت به صندوق‌های سرمایه‌گذاری و اوراق صکوک از انعطاف بیشتری برخوردار بوده و با توجه به ماهیت ابزار مشتقه که ابزاری برای پوشش  و مدیریت ریسک و سودآوری است، می‌توان ابزارهای متنوع تری را طراحی کرد.

با توجه به موارد یاد شده در این پژوهش، راه‌های ممکن برای توسعه هرچه بیشتر این ابزارها به ویژه ابزارهای مشتقه مورد بررسی قرار می‌گیرد.

دراین پژوهش سعی شده تا موانع توسعه بازار به صورت تفصیلی مورد بررسی قرار گیرد.

روش‌شناسی پژوهش 

ابزارهای مالی راهکاری برای انتقال منابع مالی بین سرمایه داران و سرمایه‌گذاران در دارایی‌های مالی و یا فیزیکی بوده و با استفاده ازابزارهای نوین مالی می‌توان ریسک‌ های موجود را بین متقاضیان و سرمایه‌گذاران توزیع کرد.

ابزارهای نوین مالی در بازار سرمایه داخلی را می‌توان به دو دسته ابزارهای تامین مالی و ابزارهای پوشش ریسک اعم از انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری، سکوهای تامین مالی، فروش استقراضی، اوراق صکوک وابزارهای مشتقه بعنوان راهکارهای جدیدتر برای تامین مالی و کاهش ریسک در بازارهای سرمایه نام برد.

به ویژه ابزارهای مشتقه به قدری قدرتمند هستند که با رونق گرفتن و فراگیر شدن این ابزارها در اقتصاد ایران، همه دغدغه های برنامه‌ریزی برای تولید، نوسانات قیمت ومشکلات مربوط به قیمت‌گذاری کالاها در صنایع فولادی و فلزی، پتروشیمی‌ها و سیمانی‌ها و همچنین صنعت ساختمان برطرف می‌شود.

در ادامه خلاصه‌ای از نحوه عملکرد ابزارهای نام ‌برده تشریح می‌شود:

ابزارهای مشتقه:

درسال 1847 برای اولین بار در شیکاگو اوراق مشتقه  توسط کشاورزان مورد توجه قرارگرفت.

درواقع کشاورزان برای اطمینان از فروش محصولات خود قراردادهای غیررسمی بر مبنای اعتبار طرف مقابل تنظیم می‌کردند.

قراردادهایی که باعث می شد تحویل دادن کالا یا پرداخت مبلغ آن، به زمان دیگری موکول شود.

درایران و طبق تصویب مجلس شورای اسلامی و بر اساس قانون جدید بازار سرمایه در آذر 1384 که توسط دولت  به مجلس تقدیم شد بازارمشتقه از جمله قرار دادهای آتی کالا (Futures)   در بازار سرمایه  ایران آغازشد.

پس ازآن بترتیب در سال‌های 1395 و 1399 بازار مشتقه در شرکت بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران آغاز بکار کرد.

درحال حاضر اقدامات لازم برای راه ا‌ندازی بازار مشتقات در بورس انرژی در جریان است.

اوراق مشتقه، اوراق بهاداری مبتنی بر یک دارایی قابل معامله مانند سهام، کالا، ارز و نرخ بهره  بوده که  ارزش آن از ارزش یک دارایی پایه یا گروهی از دارایی‌ها متاثر می شود.

‌در واقع مشتقه قراردادی بر اساس دارایی پایه است که ارزش آن با توجه به قیمت ونوسانات قیمتی دارایی پایه مشخص می‌شود.

از انواع اوراق مشتقه می‌توان به قراردادهای اختیار معامله، آتی و تاخت اشاره کرد.

یکی از مزایای بازار مشتقه برخلاف  یک طرفه  بودن بازار سهام،  دو طرفه بودن این بازار است که سرمایه‌گذاران با اتخاد موقعیت خرید و فروش می توانند در شرایط صعودی و نزولی سود بدست آورند و ریسک و ضرر خود را پوشش دهند.

علاوه بر موارد مذکور، بازار دو طرفه مانع خروج پول از بازار خواهد شد.

یکی از کاربردها و کارکردهای قراردادهای آتی پوشش و کاهش سفته بازی در بازار است.

با توجه به تلاطم‌ اقتصادی باید بتوان در بازارهای صعودی و نزولی ابزار سودآوری را در اختیار عموم مردم قرار داد تا در هر روندی امکان سودآوری وجود داشته باشد.

با توجه به اهرمی بودن بازارهای مشتقه می توان با دارایی اولیه صفر، معاملات با سر رسیدهای مختلف انجام داد.

با رونق گرفتن بازار مشتقه در ایران می توان از نوسانات  قیمت ومشکلات مرتبط با قیمت گذاری جلوگیری کرد.

مشکل عمده در کشور، قیمت‌گذاری است.

قیمت گذاری پاشنه آشیل توسعه اقتصاد کشور بوده و تا زمانی که قیمت‌گذاری وجود داشته باشد، انگیزه‌ای برای رشد سرمایه‌گذاری در تولید شکل نمی‌گیرد.

بنابراین باید قیمت‌گذاری دستوری در محصولات مختلف به خصوص کالاهای مصرفی و صنعت کشاورزی متوقف شود.

تنها راه بهینه این اتفاق، استفاده از بازارهای مالی و مشتقه است.

باید بازار مشتقات قوی در حوزه بازار کالا داشته باشیم تا صادرکننده و وارد کننده دغدغه نوسانات دلار را نداشته باشند، زیرا نوسانات در همه جای دنیا وجود دارد هرچند که ابزار مناسب با آن نیز موجود است و فعال اقتصادی به دلیل آشنایی با ابزارهای مالی نگران لطمه دیدن از نوسانات نیست.

با استفاده از بازار مشتقات  می توان قدرت پیش بینی فعالان بازار را افزایش داد و مدیریت ریسک را در بین فعالان بازار تقویت کرد.

با استفاده از بازار مشتقه می توان به ثبات بازار خودرو سازی کمک جدی کرد.

به عبارتی با توجه به رابطه مستقیم قیمت فولاد با قطعه‌ساز، می‌توان قرارداد آتی و اختیار معامله فولاد را راه‌اندازی کرد تا قطعه‌ساز که به دلیل نوسانات زیاد قیمت و تورم مجبور است قیمت محصولات خود را افزایش دهد، به سادگی از ابزاری به نام آتی یا فیوچرز به منظور پوشش ریسک و پیش‌بینی‌پذیر شدن قیمت‌ها استفاده کند.

بنابراین قطعه‌ساز یا تولید کننده‌ای که دغدغه پیش‌بینی قیمت را دارد، کافی است وارد مرحله خرید فولاد برای چند ماه آینده شده و ریسک نوسانات قیمت را در آینده پوشش دهد.

همچنین با توجه به رونق کشاورزی در ایران، تولید کننده‌ای که محصول تولید می‌کند و چند ماه دیگر وقت برداشت محصول  بوده و نگران نوسانات قیمت است، می‌تواند با وارد شدن به معاملات آپشن، اختیار فروش را خریداری کرده و خود را بیمه کند.

اگر در زمان سر رسید قیمت، وضعیت  بورس مناسب باشد از اختیارش استفاده کرده و آن را می فروشد.

با ابزارهای مشتقه ، دغدغه فعالان بازار و مشکلات حوزه قیمتی فولاد، پتروشیمی‌ها و سیمانی‌ها و همچنین مشکلات صنعت ساختمان برطرف می‌شود،زیرا تولید کننده با استفاده از این ابزار می‌تواند ریسک ناشی از نوسانات قیمتی را پوشش داده و خریدار و مصرف کننده نیز با این ابزارها دغدغه افزایش قیمت نخواهند داشت.

این رویه شفاف و هدفمند می‌تواند کمک شایانی به پیش بینی پذیری اقتصاد کشور کند.

انواع ابزارهای مشتقه در بورس‌های فعال به شرح ذیل است:

بازار مشتقه در سهام

ابزارهای مشتقه در بازار سهام متشکل از اختیار فروش تبعی با دو رویکرد تامین مالی و بیمه سهام ، اختیار معامله استاندارد ، قرارداد آتی و فروش استقراضی بوده  که برای هرکدام دستورالعمل جداگانه‌ای نیز تعیین شده است.

درحال حاضر قرارداد اختیار معامله از عمق بالایی برخوردار نبوده و عمق معاملات اختیار فروش نزدیک به صفر است.

به نظر می رسد که برخی ابهامات دردستورالعمل ها، موانع  سامانه های معاملاتی و پس از معاملاتی و محدودیت‌های معاملاتی، جلوی عمق بیشتر آن را گرفته است.

با توجه  به ماهیت ابزارهای مشتقه و مقایسه معاملات مشتقه ایران و دیگر کشورها  می توان به این موضوع پی برد که درجهان عمده معاملات بازار مشتقات روی دارایی های مالی شکل بگیرند.

 آتی یکی دیگر از قراردادهای مشتقه بوده که پس از شکست معاملات آتی بر روی شاخص 30 شرکت برتر در بهار 1402 آتی تک سهم در بورس اوراق بهادار تهران برروی دو سهم شستا و اوراق گام معاملات خود را آغار کرد.

بابررسی دردستورالعمل معاملات آتی این موضوع به وضوح مشخص بوده که معاملات آتی برای شرکت فرابورس ایران مقدور نیست و این موضوع مهم نیزمی تواند به عدم رشد قراردادهای آتی دامن بزند.

برخی ازنهادهای مالی برروی سامانه معاملاتی درخصوص اجرایی شدن این بازار اقدام کرده اند، اما با توجه به ابهامات و ضعف‌های موجود در دستورالعمل ها،  هیچ‌گاه معامله ای برروی فروش استقراضی انجام نگرفت.

اختیار فروش تبعی یکی دیگر از ابزارهایی بوده که با بازار سرمایه داخلی منطبق شده و انتشار اختیار فروش تبعی برای سهامداران عمده‌ حقوقی که قصد تامین نقدینگی و یا حمایت از سهامدارن خرد را دارند مقدوراست.

فرایندهای اجرایی اوراق اختیار فروش تبعی از زمان درخواست توسط سهامدار عمده تا انتشار اوراق مذکور بسیار زمان‌بر بوده ودرمعاملات اوراق مذکوردردستورالعمل ها با ابهامات بسیار زیادی مواجه است.

اما این موضوع را باید در نظر گرفت که در صورتی‌که فرایندهای اجرایی اوراق اختیار فروش تبعی در دستورالعمل  تسهیل شود می‌تواند به حمایت از بازار به ویژه سهامداران خرد کمک بسزایی کند.

بازار مشتقه در بورس‌ کالا:

مشتقه در ایران بیشتر بر روی کامودیتی‌ها وجود دارد.

بورس کالا درراه‌اندازی ابزارهای مشتقه  پیشرو بوده و همانگونه که ذکر شد، بیشتر از بازار سهام آتی بر روی سکه در بورس کالا مقدور بوده اما با توجه به عدم دانش کافی و فرهنگ‌سازی منجر به بسته شدن این بازارشد.

درحال حاضر بورس کالا دربازارآتی واختیار معامله فعال بوده وازابزار اختیار معامله برروی قراردادهای آتی پیشرو است.

هسته معاملات در بورس کالا از بورس های دیگر مجزا بوده واین موضوع دردید کلان می‌تواند از جذابیت‌های بازار مشتقه بکاهد.

اوراق صکوک:

اوراق قرضه به دلیل عدم داشتن یک پشتوانه برای شرایط وام‌گیری،از منظر موازین دین اسلام ربوی به شمار می رود به همین دلیل، برای رفع این مشکل، اوراق صکوک برای تامین مالی دراختیار سرمایه‌گذاران قرارگرفته است.

از انواع اوراق صکوک می‌توان به اوراق قرض‌الحسنه، مرابحه، اجاره، مضاربه، منفعت، مزارعه مساقات، استصناع، سلف، جعاله، مشارکت، خرید دین، رهنی و اوراق بیمه اتکایی اشاره کرد.

دربازار سرمایه اوراق توسط شرکت‌های دولتی مثل شهرداری و بانک مرکزی و توسط شرکت‌های خصوصی منتشر می‌شود که روش انتشار برای هرکدام از ارگان‌ها متفاوت است.

برخی از اوراق ذکر شده مانند اوراق مشارکت تنها توسط دولت منتشر می‌شود.

برای هرکدام از اوراق مذکور دستورالعمل‌های جداگانه‌ای در بازارسرمایه وجود دارد.

پراقبال‌ترین اوراق صکوک منتشر شده توسط شرکت‌های خصوصی اوراق اجاره و اوراق مرابحه است.

انتشارهرکدام ازاوراق صکوک برای شرکت‌های خصوصی بعلت ابهامات موجود در دستورالعمل ها، فرایندی  زمان‌بر است.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری:

از سال 1993 صندوق‌های ETF نیز کار خود را در بسیاری از کشورهای جهان با سرمایه‌گذاری اصلی روی طلا آغاز کردند.

درایران نیز از سال 1392 با افتتاح تابلو ETF به طور رسمی، نام صندوق‌های سرمایه‌گذاری بر سر زبان‌ها افتاد و از مهرماه شروع به کار صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله ETF آغاز شد.

نام اختصاری ETF مخفف عبارت انگلیسی  (Exchange Traded Fund) است.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری به معنی صندوق‌هایی است که دربازار بورس می‌توان واحدهای سرمایه‌گذاری‌ آنها را خرید و فروش کرد.

درایران با نام صندوق‌های قابل معامله شناخته می‌شوند.

درحال حاضر، واحدهای این صندوق‌های سرمایه‌گذاری به راحتی قابل خرید و فروش هستند و از آن جایی که هر سرمایه‌گذار با کم‌ترین سرمایه هم می‌تواند در این صندوق‌ها سرمایه‌گذاری کند، جزو یکی از بهترین گزینه‌های سرمایه‌گذاری برای اشخاصی که زمان یا تخصص کافی برای انتخاب سهام و مدیریت پرتفوی ندارند و تمایل به ریسک بالا ندارند، به حساب می‌آیند.

از انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری می‌توان به صندوق‌های درآمد ثابت مختلط و سهامی اشاره کرد که توسعه صندوق های متفاوت در بازار سرمایه تاثیر بسزایی برسرمایه‌گذاری حرفه‌ای داشته و یکی از صندوق‌های مورد استقبال در بازار سرمایه صندوق‌های شاخص است.

دربازار سرمایه ابزاری که معرف و نماینده شاخص کل و یا شاخص کل هم‌وزن باشد وجود نداشت اما صندوق اهرمی و صندوق کل هم‌وزن می‌تواند نماینده مناسبی برای معاملات شاخص باشد.

تفاوت صندوق‌های شاخص با صندوق‌های سهامی در ترکیب دارایی‌ها و انتخاب سهام شرکت‌ها است. صندوق شاخص تلاش می‌کنند تا سبد دارایی خود را همگام با سهام شاخص‌ساز تشکیل دهند.

باتوجه به مشکل بودن خرید تمام سهم‌‌‌های موجود دربازار بورس با وزن‌های مساوی، سرمایه‌گذار می‌تواند با خرید واحد‌های صندوق شاخص  هم‌وزن ، بازدهی متناسب با شاخص کل (هم‌وزن) کسب کند و همزمان در کارمزد خرید و فروش نیز صرفه‌جویی کند.

تامین مالی جمعی:

کرادفاندینگCrowdfunding  یا تامین مالی جمعی، مجموعه فرایندهایی است که طی آن تعداد زیادی از افراد می‌توانند با سرمایه‌گذاری بر روی پروژه‌های مختلف یا کسب و کارهای متنوع به رشد و گسترش آنها کمک کرده و در ازای آن از سود اقتصادی و منفعت مالی برخوردار شوند.

ازمزایای سرمایه گذاری کرادفاندینگ برای سرمایه گذاران می‌توانیم به دستیابی به سود بیشتر، ایجاد تنوع در سبد سرمایه گذاری (پورتفو)، وابستگی کمتر به قوانین اداری دست و پاگیر، سرمایه گذاری با مبالغ اندک، قابلیت ریسک گریزی و البته کمک به رشد کسب‌وکارهای کوچک و متوسط اشاره کرد.

تامین مالی جمعی  نوعی کمک‌ در قالب سرمایه‌گذاری است که در آن شرکت‌کنندگان بر اساس میزان پولی که مشارکت می‌کنند، در کسب و کار مربوطه سرمایه گذاری انجام می دهند.

چهارنوع کمپین تامین مالی جمعی وجود دارد که می توان برای کسب و کار خود از آنها استفاده کرد. چهارنوع عبارتند از پاداش، کمک مالی، بدهی وحقوق صاحبان سهام  که درسکوهای موجود در بازارهای سرمایه از جمله بازار فرابورس ایران می توان تامین مالی از نوع حقوق صاحبان سهام  را نیز ایجاد کرد.

فرد مشارکت کننده درواقع به امید شراکت در سود و بازدهی خروجی از پروژه وارد فرآیند تامین مالی می شود.

این نوع حالت سرمایه گذاری همیشه سرمایه گذاری تضمینی نیست.

چرا که منطقا هر پروژه ممکن است با شکست مواجه شود و در این صورت ،سهام داران متضرر می شوند.

اما در صورت موفقیت، معمولا سود حاصله قابل توجه خواهد بود.

ازطرفی با پیش بینی درست، می توان با خرید های پله ای در مراحل بعد، جهت افزایش تعداد سهام پرتفو به بازارسازی سهام و شرکت نیز کمک شایانی کرد.

ریسک در این نوع تامین مالی بسیار بالا بوده و تنها مجوز سکو در شرکت فرابورس ایران انجام می‌پذیرد که خود این موضوع باعث انحصاری شدن یک بازار و عدم رشد و توسعه می شود.

یافته‌های پژوهش 

با بررسی‌های انجام گرفته در بازار سرمایه ایران و با توجه به کمیته‌های تشکیل شده در سازمان بورس و اوراق بهادار و بررسی در بازار و ظرفیت‌های موجود در ارکان،  مشکلات را می توان به دو دسته مهم و غیر مهم تقسیم کرد.

عدم وجود زیرساختار فنی و نبود ابزارهای جدید در دسته مشکلات مهم و ضروری و عدم وجود بازار OTC، مشکلات دستور العمل و عدم فرهنگ‌سازی در دسته غیر مهم‌ها تلقی می‌شود.

این مهم را باید ذکر کردکه تمامی مشکلات ذکر شده با یکدیگر در ارتباط هستند وتنها این دسته بندی برای رفع موانع اولیه بوده تا بتوان در آینده مشکلات دیگر را برای توسعه این بازارها رفع  کرد.

درحال حاضر ابزارهای نوین مالی را می‌توان به انواع مشتقه‌ها، صندوق‌ها و اوراق در بازار‌ها دسته بندی کرد.

صندوق ها را نیز در بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران و بورس کالا دسته بندی کرد.

ابزار مشتقه نیز در بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران، بورس کالا و بورس انرژی معامله می‌شودکه در حال حاضر از انواع ابزار مشتقه تنها اختیار معامله به سبک اروپایی و آتی در حال پیاده ‌سازی است.

با توجه به آمار معاملات بررسی شده بورس کالا در تنوع ابزار سازی مشتقه، بورس تهران در تنوع ابزارسازی صندوق‌ها و فرابورس ایران در تنوع سازی اوراق پیشرو است.

اما این موضوع را باید در نظر گرفت که پس از مشکلات ذکر شده، به چه دلیلی برخی ازابزارهای نوین به صورت کامل وجود ندارد و یا مورد معامله قرار نمی‌گیرد.

با توجه به موارد ذکر شده  موانع را تشریح می‌نماییم.

مشکلات و زیر ساختارهای فنی

درسال‌های اخیر با پیشرفت تکنولوژی بسیاری از کارها دیگر بصورت کاغذی انجام نمی‌پذیرد و تمام اتفاقات در بستر اینترنت و سامانه‌ها انجام می‌گیرد.

به همین دلیل ، با توسعه دانش برنامه نویسی در دنیا برای نظارت برانجام معاملات و بروز کمترین خطای ممکن ، افرادبه سمت طراحی و پیاده سازی سامانه‌های معاملات و پس  از معاملات متمرکز شدند.

برای پیشرفتن هرچه بیشتر در علم برنامه نویسی توسعه در این برنامه‌ها بسیار بیشتر شد.

هرچه بستر و زیرساختار فنی در سامانه‌های معاملاتی و پس از معاملات بیشتر بوده و از تکنولوژی بروز در دنیا استفاده شده تنوع سازی ابزارهای مالی و نظارت بر آن‌ها بسیار راحت تر است.

حتی  برای ایجاد یک بازار نظام مند، در درجه اول نیازمند آماده سازی زیرساخت های فنی اعم از زیرساخت های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری هستیم.

اما با توجه به تحریم‌ها، ورژن‌های به روزتر سامانه‌های معاملاتی و پس از معاملاتی تحویل نشده، به همین علت ، یکی از عوامل اصلی برای عدم توسعه این بازار به شمار می رود.

عدم توجه به فرهنگ سازی در این بازار

برای توسعه مفاهیم جدید در هر حوزه‌ای ‌بایدتبلیغات، آموزش وفرهنگ سازی مناسبی انجام گیرد.

در خصوص ایجاد یک ابزار جدید در بستر اقتصادی ، فرهنگ سازی آن بسیار مهم‌تر و حساس تر است.

با این اوصاف در صورتی که ابزارهای جدید در بازار سرمایه و یا بازار پول شکل بگیرد، اگر نحوه استفاده از آن برای سرمایه ‌گذاران شفاف و درست نباشد، می تواند در عدم توسعه این بازار تاثیر گذار باشد.

درصورتی‌که فرهنگ‌سازی برای عمومی سازی یک ابزار به درستی انجام نپذیرد باعث انحصاری شدن این بازهم  می‌شود.

به نظر میرسد که در زمینه ابزارهای مشتقه به درستی فرهنگ‌سازی نشده و این بازار به انحصار عده‌ای از سرمایه‌گذاران درآمده  ک منجر به بهم خورد ن این بازار شده است.

مشکلات دستورالعمل

ازآن جایی که در بازار سرمایه پیاده‌سازی یک ابزار و نحوه انجام معاملات  از قوانین و دستورالعمل‌های مرتبط با خود پیروی می‌ کند بسیاری از دستورالعمل های موجود در بازار سرمایه از قبل از راه‌اندازی و انجام معامات بازار مربوطه تهیه و تدوین شده اما با توجه به راه اندازی بازار موجود و مشکلات به وجود آمده که باعث به وجود آمدن اختلال در عملکرد بازار به درستی می‌شود  این مشکل بالقوه می‌تواند از گسترش ابزارهای نوین مالی جلوگیری کند.

برای مثال از مشکلات دستورالعمل می‌توان به دستورالعمل معاملات قرارداد آتی در بورس اوراق بهادار تهران مصوبه هیئت مدیره مورخ 16/12/1396" اشاره کرد که معاملات آتی برای شرکت فرابورس ایران مقدور نیست.

گرفتن مصوبه و زمان‌بر بودن این موضوع می‌تواند با توجه به راه‌اندازی آتی تک سهم از جذابیت‌های این بازار هم کم کند.

ابهامات موجود دستورالعمل خود به تنهایی باعث عدم راه‌اندازی ابزارهایی مانند فروش استقراضی میشود.

عدم وجود بازار otc

دربازارهای مالی جهانی، بازار سرمایه به دو نحو بازارهای تحت نظارت و بازارهای خارج از تحت نظارت اداره می‌شود.

سازوکار بازارهای تحت نظارت در بازار سرمایه داخلی ازنظام مندی مناسبی برخورداربوده و در بازارهای نظامند که همان بازارهایی هستندکه تحت نظارت به شمار می روند معاملات در بستر بازارهای تحت نظارت که همان بورس‌های هستند برای سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی ریسک بسیار کمتری را با خود بهمراه دارد.

این بازارها از قوانین خاصی پیروی می کنند که نظارت بر این بازارها از طرف دولت‌ها مورد حمایت قرار می‌گیرد.

اما این موضوع بسیار مهم را باید در نظر گرفت که در عمده معاملات بازارمشتقه در بازارهای OTC، امکان ایجاد تنوع ابزار مشتقه برای سرمایه‌گذاران حقوقی و حقیقی کلان  وجود دارد.

به عبارتی به علت ماهیت  اصلی این ابزار که بسیار منعطف بوده ، این ابزار را می‌توان به اشکال مختلف طراحی کرد  اما به دلیل تعدد ابزارهای مشتقه نمی‌توان تمامی این ابزارها در قالب یک سیستم  نظام مند در چارچوب دستورالعمل پیاده سازی کرد.

عدم وجود ابزارهای جدید

با توجه به اینکه بازار سرمایه بستری برای چرخه اقتصادی به شمار می رود یکی از عوامل رشد بازار، تنوع در بازارهای مالی بوده   که ایجاد تنوع درصندوق‌های سرمایه گذاری بویژه در  ابزارهای مشتقه می‌تواند در تمامی بازارهای پولی و بازار سرمایه به رشد و توسعه این بازار کمک کند.

نتایج و پیشنهادها

ابزارهای نوین مالی به‌ ویژه ابزارهای مشتقه می تواند یکی از عمده ترین راهکارهای به بلوغ رسیدن بازار سرمایه باشد.

زیرا شاخص کل که نماینده‌ای از احوالات کلی بازار سهام بوده در بسیاری از مواقع  تحلیل پذیر نیست.

همین موضوع باعث ایجاد ذهنیت عدم اطمینان و ناکارآمد بودن بازار سرمایه در بین سرمایه‌گذاران می‌شود.

اما سرمایه‌گذاری در ابزارهای نوین مالی می‌تواند به تعادل نسبی در بازار کمک کند.

اشخاصی که سطح سواد مالی کم و یا متوسط دارند می‌توانند  با اعتماد بر صندوق‌های سرمایه‌گذاری و با توجه به نوع ریسک پذیری خود در بازار سرمایه سرمایه‌گذاری کرده وبا استفاده از ابزارهای مشتقه سرمایه‌گذاران می‌توانند در شرایط صعودی و نزولی کسب سود کنند.

در عین حال، ریسک سبدهای سرمایه‌گذاری خود را نیز کنترل کنند  که این موضوع می تواندتاثیر بسزایی در عدم تشکیل صف‌های خرید و فروش داشته باشد.

اما برای توسعه ابزارها باید کوشش تلاش کرد.

پیشنهاد می‌ شود که در ابتدا این موارد توسط نهادهای نظارتی پایش شود واز  افراد متخصص در هر حوزه برای ارائه نظر یاری گرفت.

در مرحله بعدی نیز سامانه‌های معاملاتی و پس از معاملاتی برای ابزارهای نوین مالی اصلاح شده و از شرکت‌های دانش بینیان در این موضوع کمک گرفت.

هسته‌ معاملاتی باید یکپارچه شود و هر شخص با یک کد توان معاملات در تمامی بورس های را داشته باشد تا بتواند پرتفوی خود را مدیریت کرده و از همه مهم‌تر دستورالعمل ها به گونه ای باشد که ابهامات وجود نداشته باشد تا به صورت سلیقه‌ای در بازار عمل نشود.

طراحی ابزارهای جدید مثل ابزارهای فوق‌الذکر می‌تواند تاثیر بسزایی در رشد و توسعه این بازار داشته باشد اما تا زمانی که هسته‌ معاملاتی اصلاح نشود این مشکلات بالقوه باقی خواهد ماند.

سرمایه گذاران با سرمایه گذاری در بازار مشتقات، به یک اطمینان نسبی دربازدهی قیمت ها در آینده می رسند و می توانند با خیالی آسوده  برای آینده برنامه ریزی کنند.

بازارهای اختیارمعامله وآتی به افرادی که خواهان  ریسک کمتر هستند، این امکان را می دهد تا ریسک خود را به افراد ریسک پذیر منتقل کنند.

در این صورت ، ریسک موجود بین افراد تقسیم شده و تحمل شوک وارده برای کل بازار راحت تر خواهد بود.

درقرارداد های آتی  ریسک متقارن است اما در اختیارمعاملات  ریسک نا متقارن است  و فروشنده با ریسک بیشتری نسبت به خریدار مواجه است.

عملکرد بازار مشتقات در جهان  درطی چند دهه گذشته به طور قابل توجهی موفقیت آمیز بوده و یکی ازدلایل موفقیت  این بازارها ایجاد قابلیت نقدشوندگی  بالا و جذب انواع معامله گران است ، بطوری که اگر فردی به عنوان سرمایه گذار موقعیت معاملاتی را در پیش بگیرد  بازار در یافتن طرف دوم معامله مشکلی نخواهد داشت.

همانطورکه بازار مشتقات باعث افزایش عمق بازار و کارایی مطلوب بازار می شود، استفاده نا مناسب ازاین ابزارها هم می تواند بسیار خطرناک و پر ریسک  باشد  که از جمله این موارد می توان به بحران مالی سال 2008 میلادی در ایالات متحده آمریکا که از طریق معامله مشتقات روی وام های رهنی ایجاد شد، اشاره کرد.

یکی ازمشکلات موجود در کشور، حجم بالای سرمایه‌های سرگردان در کشور و در دست مردم بوده که بهتر است سرمایه‌های سرگردان را به سمت پروژه‌های مهم و زیرساختی کشور سوق داد.

با هدایت سرمایه‌های سرگردان به سمت صندوق‌های سرمایه‌گذاری  می‌توان منابع سرگردان را جذب پروژه‌های سودمند ملی کرد.

درحال حاضر این منابع بین بازارهای ارز و طلا و خودرو و مسکن، در حرکت هستند و عامل به هم ریختگی بازارها و اقتصاد شده‌اند.

ایجاد اختیارمعامله نرخ بهره،معامله ای که دارایی پایه آن نرخ بهره باشد و سود آوری این نوع اختیار به تغییرات آتی نرخ بهره  وابسته است و سرمایه گذار  با پیش بینی نرخ بهره  می تواند موقعیت خرید در اختیار معامله خرید یا اختیار معامله فروش  را اتخاذ کند.

این نوع اختیارهمان مشتقات نرخ بهره بوده که اوراق قرضه تحت نرخ بهره تصادفی، نمونه ای از این نوع مشتقات هستند.

ایجاد وراه اندازی بازاراختیار معاملات سبدی با توجه به دارایی پایه ،بصورت سبدی متشکل از سهام مختلف بر مدیریت و کنترل ریسک  بوده که کمک شایانی خواهد داشت.

ناهید زمانی، کارشناس بازار مشتقات و ابزارهای نوین مالی   

فرنوش دواتگرزاده،  کارشناس بازار مشتقات و ابزارهای نوین مالی