کشورهای دنیا چگونه شبکه‌های اجتماعی را دروازه‌بانی می‌کنند؟
اینستاگرام در روزهای اخیر، با محدود کردن پست‌های مربوط به ترور و شهادت اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس فلسطین، اعتراض کشورهای مسلمانی نظیر ترکیه و مالزی را برانگیخت و باعث واکنش اعتراضی آنها شد.
به گزارش چابک آنلاین به نقل از ایسنا، فخرالدین آلتون، رئیس اداره ارتباطات ریاست جمهوری ترکیه، چهارشنبه گذشته، اینستاگرام را به دلیل اقداماتش محکوم کرد.
آلتون پس از انتشار خبر ترور هنیه، از اینستاگرام در شبکه‌های اجتماعی انتقاد و اظهار کرده بود: این یک اقدام آشکار و آشکار سانسور است. ما به دفاع از آزادی بیان در برابر پلتفرم‌هایی که در خدمت استثمار و بی‌عدالتی جهانی هستند، ادامه خواهیم داد. سپس، سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات (BTK)، دسترسی به اینستاگرام را در ترکیه مسدود کرد.
انور ابراهیم، نخست‌وزیر مالزی هم، در پی سانسور و حذف مطالب مربوط به ترور شهید اسماعیل هنیه توسط اینستاگرام، واکنش نشان داد و از شرکت آمریکایی «متا» خواست تا سخنگوی رژیم صهیونیستی نباشد. اما سیاست‌ها و رفتارهای مغایر با قوانین و ارزش‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی و حتی تهدیدکننده ثبات سیاسی و امنیتی یک کشور از سوی پلتفرم‌های خارجی، اتفاق کم سابقه‌ای نیست و اغلب جنجال برانگیز می‌شود.
با این حال، پلتفرم‌های شبکه اجتماعی ابزارهای ارتباطی حیاتی برای بیش از ۴.۶ میلیارد نفر در سراسر جهان هستند. محدودیت‌ها یا ممنوعیت‌هایی که بسیاری از کشورها، علیه این پلتفرم‌ها اعمال می‌کنند، بر نحوه تعامل آنلاین شهروندانشان تاثیر می‌گذارد. از این رو، بسیاری از دولت‌ها برای پر کردن خلا پلتفرم‌های خارجی قانون‌شکن، به عرضه جایگزین‌های بومی روی آورده‌اند.
طبق آمار استاتیستا، حداقل ۷۱ کشور از سال ۲۰۱۵، دسترسی به شبکه‌های اجتماعی را مسدود یا محدود کرده‌اند. این محدودیت‌ها با انگیزه‌های متفاوتی اعمال شده که منعکس‌کننده رویکردهای متنوع برای کنترل فضای دیجیتال است.
در ایران، دسترسی به پلتفرم‌هایی شامل فیسبوک، ایکس، یوتیوب، تیک‌تاک، توییچ، دیسکورد، ویبو، اسنپ چت، تلگرام، از چند سال گذشته، مسدود شده است. با این حال، پلتفرم اشتراک‌گذاری ویدئوی آپارات که مشابه یوتیوب است و محتوایی بر اساس هنجارهای فرهنگی منتشر می‌کند و پیام‌رسان‌هایی نظیر سروش، به عنوان جایگزین‌های بومی، عرضه شده و مورد استقبال کاربران ایرانی قرار گرفته‌اند.
پایگاه خبری «ترکیش تودی» در پی فیلتر اینستاگرام در ترکیه، در گزارشی به بررسی کشورهایی پرداخته که پلتفرم‌های خارجی را به دلایل مختلف، مسدود کرده اند و به عرضه جایگزین‌های بومی اقدام کرده اند. برخی از این کشورها عبارتند از:
چین
پلتفرم‌های فیلتر شده: فیسبوک، «ایکس» (توییتر سابق)، واتس‌اپ، اینستاگرام، اسنپ چت، یوتیوب، سرویس‌های گوگل، تیک‌تاک و بسیاری دیگر از پلتفرم‌ها.
سابقه: چین از سال ۲۰۰۹ که پلتفرم‌های بزرگی مانند فیسبوک و «ایکس» را به دنبال ناآرامی‌ها در منطقه شین‌جیانگ مسدود کرد، سیستم سانسور دیجیتالی قوی را حفظ کرده است. این اقدام با هدف محدود کردن ارتباطات فعالان و حفظ نظم اجتماعی انجام شد. فایروال بزرگ چین، همچنان یک مانع مهم است و پلتفرم‌های غربی را با جایگزین‌های داخلی مانند ویچت، دوین و ویبو، جایگزین می‌کند که همه آنها به شدت تحت نظارت و ساماندهی هستند. در فضای اینترنت، استفاده از فیلترشکن‌ها، به استثنای مواردی که توسط دولت کنترل می‌شود، ممنوع است. اگرچه مناطقی مانند ماکائو و هنگ‌کنگ درجاتی از خودمختاری دیجیتالی دارند، اما سیاست‌های ملی چین، نظارت سفت و سخت را حفظ کرده‌اند.
جایگزین‌های بومی:
- ویچت: جایگزین واتس‌اپ و فیسبوک مسنجر شده و یک اپلیکیشن چند منظوره است که برای پیام‌رسانی، شبکه اجتماعی و پرداخت موبایلی استفاده می‌شود و به شدت تحت کنترل دولت چین قرار دارد.
- ویبو: مشابه «ایکس» است و به کاربران اجازه می‌دهد آپدیت‌هایی را ارسال کرده و در صحبت‌های عمومی درباره موضوعات عادی شرکت کنند.
- دوین: نسخه چینی تیک‌تاک است و تحت کنترل‌های دقیق محتوا قرار دارد که منطبق با معیارهای فرهنگی چین هستند.
کره شمالی
پلتفرم‌های فیلتر شده: تمام پلتفرم‌های شبکه اجتماعی غربی، از جمله فیسبوک، «ایکس»، اینستاگرام و یوتیوب.
سابقه: از زمان مسدود کردن رسمی فیسبوک و «ایکس» در سال ۲۰۱۶، کره شمالی دسترسی به اینترنت را به شدت محدود کرده است و تنها به افراد منتخبی مانند مقامات عالی رتبه و دانشمندان اجازه می‌دهد تحت نظارت دقیق، از آن استفاده کنند. اکثر شهروندان این کشور، اصلا به اینترنت دسترسی ندارند.
کنترل دولتی: کنترل رسانه‌های کره شمالی، فراتر از شبکه‌های اجتماعی بوده و رادیو و تلویزیون را در بر می‌گیرد و یک محیط اطلاعاتی کاملا کنترل شده را تقویت می‌کند. اینترانت دولتی به عنوان یک جایگزین، عمل می‌کند و از دسترسی شهروندان به محتوای جهانی جلوگیری می‌کند.
جایگزین بومی:
- کوانگ میونگ: یک اینترانت دولتی است که دسترسی محدود به وب‌سایت‌ها، کتابخانه‌های آنلاین و سرویس ایمیل مورد تائید دولت را فراهم می‌کند.
هند
پلتفرم‌های فیلتر شده: تیک‌تاک، ویچت، بایدو، یو سی براوزر، «شیر ایت» (Shareit) و ۵۴ اپلیکیشن چینی دیگر از ژوئن سال ۲۰۲۰. پلتفرم‌های شبکه اجتماعی مانند فیسبوک، «ایکس» و اینستاگرام زیر ذره‌بین هستند.
سابقه: تیک‌تاک و اپلیکیشن‌های چینی دیگر در ژوئن سال ۲۰۲۰ به دلیل نگرانی‌های امنیتی در پی درگیری‌های مرزی با چین ممنوع شدند. دولت هند مقررات جدیدی را اجرا کرده است که پلتفرم‌های شبکه اجتماعی برای اجتناب از ممنوعیت‌های بیشتر، باید به آنها عمل کنند. پلتفرم‌هایی مانند فیسبوک، «ایکس» و اینستاگرام با وجود اینکه زیر ذره‌بین هستند، همچنان قابل دسترس مانده‌اند.
ترکیه
پلتفرم‌های فیلتر شده: اینستاگرام از اوت سال ۲۰۲۴. پلتفرم‌هایی که قبلا مسدود شده بودند، شامل «ایکس»، فیسبوک، یوتیوب، واتس‌اپ و ویکی پدیا هستند.
سابقه: ترکیه سابقه ممنوعیت موقت شبکه‌های اجتماعی، به ویژه در دوران ناملایمات سیاسی یا دوره‌های حساس را داردو تنش مداوم با پلتفرم‌هایی مانند «ایکس» از سال ۲۰۱۴، نمونه‌ای از موضع فعال ترکیه در نظارت بر محتوا است. اینستاگرام در اوت سال ۲۰۲۴، در سراسر ترکیه مسدود شد، زیرا پست‌های مربوط به ترور و شهادت اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی جنبش مقاومت فلسطین حماس، را محدود کرده بود.
موضع دولت: مقامات ترکیه خواستار برخورد منصفانه پلتفرم‌ها در خصوص نظارت بر محتوا هستند. ممنوعیت اینستاگرام پس از رعایت مقررات ملی لغو خواهد شد.
جایگزین بومی:
- یانی‌میل: به عنوان جایگزینی برای جی‌میل و یاهو میل، یانی‌میل، یک سرویس ایمیل ترکی است که خدمات اینترنتی بومی را مطابق با مقررات ترکیه ارائه می‌کند.
روسیه
پلتفرم‌های فیلتر شده: «ایکس»، فیسبوک، اینستاگرام، لینکدین، تلگرام، تیک‌تاک و بیش از ۱۳ هزار وب سایت از سال ۲۰۱۱.
سابقه: اقدامات نظارتی روسیه پس از آغاز جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲، تشدید شد و این کشور از یک «رجیستر واحد» برای مسدود کردن محتوایی که افراطی تلقی می‌شد، استفاده کرد. این موضوع بر بسیاری از وب سایت‌های غیرسیاسی نیز تاثیر گذاشته است.
پرده آهنین: روسیه با همکاری چین، سیستم‌هایی را برای جداسازی اینترنت خود از شبکه جهانی ایجاد کرده است که فعالیت دیجیتالی را ساماندهی می‌کنند.
جایگزین بومی:
- وی کی (وی کُنتاکته) : بزرگترین سایت شبکه اجتماعی روسیه که مشابه فیسبوک بوده و تحت کنترل دولت است.
- اودنوکلاسنیکی (OK.ru): یک شبکه اجتماعی برای ارتباط دوستان و همکلاسی‌ها بوده و سرویس‌های ساماندهی شده را به عنوان جایگزینی برای فیسبوک و لینکدین ارائه می‌کند.
- یاندکس‌زِن (now Dzen.ru): یک پلتفرم کشف محتوا و وبلاگ نویسی که با یاندکس یکپارچه شده است و جایگزینی برای «مدیوم» و «بلاگر» است. با استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی، توصیه‌های محتوای شخصی‌سازی‌شده را ارائه می‌دهد و تابع قوانین رسانه روسیه عمل می‌کند.
- تلگرام (استفاده محدود) : برنامه پیام‌رسانی که رمزنگاری نقطه به نقطه، کانال‌ها و ربات‌ها را فراهم می‌کند. تلگرام توسط پاول دوروف، کارآفرین روسی به عنوان جایگزینی برای واتس‌اپ، طراحی شد. با این حال، در روسیه نیز با چالش‌های نظارتی روبرو بود، اما به دلیل ویژگی‌های حفظ حریم خصوصی، محبوبیت خود را حفظ کرد.
- روتیوب (Rutube): پلتفرم اصلی اشتراک‌گذاری ویدیو روسیه، مشابه یوتیوب است. به کاربران امکان می‌دهد ویدئوهایی را که مطابق با مقررات محتوای روسی است، در دسته‌های مختلف بارگزاری کرده و به اشتراک بگذارند.
- اس فروم (Sferum): یک پلتفرم کنفرانس ویدیویی که برای جلسات مجازی و کار از راه دور، به ویژه در آموزش، استفاده می‌شود و جایگزینی برای اپلیکیشن‌های «زوم» و «مایکروسافت تیمز» است.
بنگلادش
پلتفرم‌های فیلتر شده: اینستاگرام، فیسبوک، واتس‌اپ، «ایکس»، یوتیوب، تیک‌تاک و اسنپ چت از اوت سال ۲۰۲۴.
سابقه: بنگلادش سابقه اعمال ممنوعیت‌های موقت علیه شبکه‌های اجتماعی، به ویژه در زمان‌های حساس سیاسی را دارد. دولت این کشور، برنامه نظارت و فیلترینگ مشابه برنامه ایران را با تمرکز بر نگرانی‌های ایمنی آنلاین اجرا کرده است. اینستاگرام و سایر پلتفرم‌ها، اخیرا برای حفظ نظم عمومی و کنترل محتوای نامناسب ممنوع شده‌اند.
اوگاندا
پلتفرم‌های فیلتر شده: فیسبوک و اینستاگرام از سال ۲۰۲۱ فیلتر شده‌اند. پلتفرم‌هایی مانند «ایکس»، واتس‌اپ و یوتیوب در طول انتخابات، با محدودیت‌های محتوایی روبرو می‌شوند.
سابقه: مالیات بر شبکه‌های اجتماعی در سال ۲۰۱۸ با هدف محدود کردن شایعات آنلاین معرفی شد و از کاربران برای دسترسی به اپلیکیشن‌هایی مانند فیسبوک، توییتر، اینستاگرام و واتس‌اپ هزینه دریافت می‌کرد. این اقدام به عنوان سرکوب آزادی بیان مورد انتقاد گسترده قرار گرفت.
ویتنام
پلتفرم‌های فیلتر شده: ممنوعیت‌های دوره‌ای علیه فیسبوک، یوتیوب، لینکدین، اینستاگرام و سرویس‌های پخش اینترنتی مانند نتفلیکس، هولو و HBO.
سابقه: «دیوار آتش بامبو»، نماد کنترل ویتنام بر محتوای آنلاین است و ممنوعیت‌های دوره‌ای علیه شبکه‌های اجتماعی برای کنترل انتقادات علیه دولت اعمال می‌شود. شیوه‌نامه ملی شبکه اجتماعی، محتوای مثبت درباره دولت را تشویق می‌کند و پلتفرم‌هایی مانند لینکدین و فیسبوک با ممنوعیت‌های موقت مواجه شده اند.
جایگزین بومی:
- زالو (Zalo): یک برنامه پیام‌رسان ویتنامی مشابه واتس‌اپ و فیسبوک مسنجر که تحت چارچوب قانونی ویتنام، فعالیت می‌کند.
ترکمنستان
پلتفرم‌های فیلتر شده: فیسبوک، اینستاگرام، «ایکس»، یوتیوب، اسکایپ، وی چت، تلگرام و شبکه‌های روسی مانند وی کنتاکته و اودنوکلاسینکی از سال ۲۰۰۸.
سابقه: دسترسی به اینترنت محدود است، اکثر شهروندان فقط می‌توانند از «ترک‌منت» که یک اینترانت تحت کنترل دولت است، استفاده کنند. شرکت دولتی ترکمن‌تلکام، اینترنت را در انحصار خود دارد و کنترل دقیق محتوا را اعمال می‌کند. محیط دیجیتال این کشور به شدت تحت نظارت بوده و پلتفرم‌های شبکه اجتماعی غربی به طور کامل مسدود شده اند.
جایگزین بومی:
- ترک‌منت (Turkmenet): اینترانت تحت کنترل دولت که دسترسی به محتوای مورد تایید دولت را فراهم می‌کند.
بلاروس
پلتفرم‌های فیلتر شده: فیسبوک، تلگرام، یوتیوب، اینستاگرام و سایر کانال‌های شبکه اجتماعی در جریان ناآرامی‌های سیاسی از سال ۲۰۰۶.
سابقه: بلاروس از سال ۲۰۰۶ سابقه سانسور اینترنتی را دارد. دولت، رجیستر وب‌سایت را در وزارت اطلاعات، الزامی کرده و خودسانسوری را در بین شهروندان اعمال می‌کند. دسترسی به سایت‌های شبکه اجتماعی، گاهی محدود می‌شود و بسیاری از گروه‌ها و کانال‌ها، غیرقانونی تلقی می‌شوند.
عربستان سعودی
پلتفرم‌های فیلتر شده: هیچ پلتفرم بزرگی به طور کامل مسدود نمی‌شود، اما محتوا به شدت از فیلتر عبور داده می‌شود، به ویژه آنهایی که مخالف اعتقادات اسلامی هستند. پلتفرم‌هایی مانند «ایکس» و فیسبوک، رصد می‌شوند و برخی محتواها، مشمول محدودیت می‌شود.
نگاه اجمالی: عربستان سعودی، دسترسی به محتوای مغایر با دیدگاه های مذهبی و سیاسی خود را محدود می‌کند. در حالی که شبکه‌های اجتماعی همچنان به طور گسترده مورد استفاده قرار می گیرند، تحت نظارت دولت هستند.
جایگزین بومی:
- صدی (Sada): یک پلتفرم میکرووبلاگ نویسی است که به عنوان جایگزینی برای «ایکس» طراحی شده است و در آن کاربران می‌توانند جملات کوتاه را به اشتراک بگذارند و در چارچوبی که با استانداردهای فرهنگی و مذهبی عربستان همسو باشد، فعالیت کنند.
میانمار
پلتفرم‌های فیلتر شده: فیسبوک و سایر شبکه‌های اجتماعی در زمان ناآرامی‌های سیاسی.
نگاه اجمالی: میانمار، ممنوعیت شبکه‌های اجتماعی را برای کنترل اطلاعات در زمان بی‌ثباتی سیاسی و سرکوب مخالفان اعمال می‌کند.
جایگزین بومی:
- مای‌چت (MyChat): یک برنامه پیام‌رسان است که به عنوان جایگزینی برای پلتفرم‌های پیام‌رسانی جهانی، به ویژه واتس‌اپ طراحی شده است. این برنامه برای رعایت سیاست‌های دیجیتال میانمار طراحی شده است و ویژگی‌هایی مانند چت، اشتراک‌گذاری چند رسانه‌ای و ارتباطات گروهی را ارائه می‌دهد.
سوریه
پلتفرم‌های فیلتر شده: فیسبوک، «ایکس» و سایر پلتفرم‌های مرتبط با محتوای سیاسی.
نگاه اجمالی: سوریه دسترسی به شبکه‌های اجتماعی را برای حفظ کنترل بر مسائل سیاسی، محدود کرده است.
کوبا
پلتفرم‌های فیلتر شده: دسترسی محدود به پلتفرم‌هایی مانند فیسبوک و «ایکس»، با نظارت سنگین.
نگاه اجمالی: کوبا برای نظارت و محدود کردن مخالفان، کنترل شدیدی بر دسترسی به اینترنت، به ویژه در طول رویدادهای سیاسی، اعمال می‌کند.
جایگزین بومی:
- لا تندِدرا (La Tendedera): به عنوان جایگزینی برای فیسبوک، به کاربران اجازه می‌دهد تا با دوستان خود ارتباط برقرار کنند و محتوا را به اشتراک بگذارند، همه اینها در چارچوب محدودیت‌های سیاست‌های اینترنتی کوبا صورت می‌گیرد.
مصر
پلتفرم‌های فیلتر شده: ممنوعیت‌های موقت پلتفرم‌هایی مانند فیسبوک و «ایکس» در زمان اعتراضات سیاسی.
نگاه اجمالی: مصر از محدودیت‌های شبکه اجتماعی برای کنترل مخالفت‌های سیاسی و کنترل روایت‌ها در زمان ناآرامی‌ها استفاده می‌کند.
جایگزین بومی:
- مصراوی (Masrawy): یک پورتال خبری مصری و پلتفرم اجتماعی است که محتوایی مطابق با مقررات مصر ارائه می‌دهد و جایگزینی برای شهروندانی است که به دنبال اخبار و تعاملات اجتماعی در یک چارچوب ساماندهی شده هستند.
